GÖKTÜRK DEVLETİ 532-630
Hunların yıkılmasından sonra Asya’nın büyük bir bölümüne Juan Juan (Avar Apar cücen)’lar hakim oldu.Aşina boyuna mensup Bumin Kağan da boyuyla beraber Avarların himayesindeydi.Tölişler Avarlara isyan edince Avar kralının emri üzerine Bumin bu isyanı bastırdı.Hizmeti karşılığı Avar kralının kızını istedi. Avar kralı kızını vermeyince Bumin Avarlar üzerine yürüdü ve onları yendi. Merkezi Ötüken olmak üzere Göktürk devletini kurdu.Bumin Kitanları Kırgızları itaat altına aldı.Ülkenin batısını Yabgu unvanıyla kardeşi İstemi’ye bıraktı.İstemi Sasanilerle ittifak yaparak Ak Hunları ortadan kaldırdı.Ancak İpek yolu Göktürklerin eline geçince Sasanilerle ilişkiler bozuldu.İstemi bu sefer Bizans’la Sasanilere karşı anlaştı.Onları zayıflattı. Bu da Hz. Ömer’in işine yaradı.Bizans-Sasani mücadelesinden yararlanan İstemi topraklarını Harzem, Azerbeycan ve Taşkent’e kadar genişletti.Batıda bu faaliyetler olurken doğuda Bumin ölmüş ve yerine Mukan (K’o-lo) kağan olmuştu.Mukan Avarlara son darbeyi vurdu ve onların Avrupa’ya göç etmelerine neden oldu.Mukan Kağan Çinlilere Göktürklerin üstünlüğünü kabul ettirerek en parlak dönemi yaşattı.Avarlar orada devletlerini kurdular.Mukan’dan sonra doğuda başa Tapo Kağan geçti.Batıda ise İstemi ölmüş başa Tardu geçmiştir.Çinliler bu iki kağanı birbirlerine düşürdüler.İşbara Kağan zamanında ise Çin entrikalarından dolayı devlet doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler 659’da Çin hakimiyetine girdiler.
Göktürk Devleti’nin özelliklerine bakıldığında:
♦Bu devlet tarihimizde Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
♦Tarihte bilinen 38 harfli ilk Türk alfabesini kullanmışlardır.
♦Teşkilatı ve köklü gelenekleri itibarıyla o zamana kadar Türkistan’da kurulan en büyük ve en önemli devletimizdir.
♦Ortak kağanlık kullandılar.
♦Batı Türkistan’ı Türkleştirdiler.
♦İkinci defa Asya’da Türk birliğini sağladılar.
♦İlk Bizans-Türk, Sasani-Türk ittifakını kurdular.
♦İpek yolu için Sasani, Çin, Ak Hunlarla mücadele ettiler.
♦Müslüman Arapların İran’ın fethine dolaylı da olsa katkıda bulundular.
♦Türk adına milli ve siyasi bir kimlik kazandırmışlardır.
Bu devletin yıkılma sebeplerine bakıldığında:
♦Boylar arası çekişmeler
♦Çin baskısı ve entrikaları
♦Çinli prenseslerin casusluk yapması
♦İpek Yolu’nun Çin’in eline geçmesi
♦Veraset sistemi
♦Sürekli güçlü devletlerle mücadele etmeleri etkili olmuştur.
KUTLUK DEVLETİ 682-745
50 yıl Çin esaretinde yaşayan Göktürkler defalarca bağımsızlık için ayaklandılar(Kürşat İsyanı
)Başlarında iyi bir lider olmadığından başarılı olmadılar.682’de İlteriş (Kutluk) Kağan Tonyukuk’la beraber Çin’e baş kaldırdı.Ötüken’de bağımsızlığını ilan etti.Çin’e tekrar akınlar başladı.İlteriş’in ölümünden sonra başa Kapağan Kağan geçti.Çin baskı altına alındı.Kitanlar, Kırgızlar, Onoklar itaat altına alınarak sınırlar genişletildi.Oguzlar isyan edince isyan
bastırıldı.Kapağan,Oguz isyanından dönerken Çin kışkırtması sonucu Bayurkıların pususuna düştü ve öldü.(716)Tahta Kutluk’un oğlu Bilge Kağan geçti.Kardeşi Kültekin ve Vezir Tonyukuk’la beraber Çin’e büyük bir darbe indirdi ve isyanları bastırdı.Göktürklere en parlak dönemini yaşatan Bilge Kağan 727’de Tonyukuk adına, 732’de kardeşi adına 735’te kendi adına birer taş diktirdi.Bu üçlünün ölümünden sonra devlet zayıflamaya başladı.Basmıllar, Karluklar, Uygurlar isyan ettiler.744’te Basmılların baskını sonucu bu devlet sona erdi.
Yıkılma sebepleri ise:
Boylar arası çekişmenin
Çin baskısı ve entrikaları
Çinli prenseslerin casusluk yapması
İpek Yolu’nun Çin’in eline geçmesi
Veraset sistemi etkili olmuştur.
Kutlukların özelliklerine bakıldığında:
Bu devlet edebiyatımızın ve tarihimizin ilk yazılı örneklerini vermiştir.
Kapağan Kağan döneminde tarıma önem verilmiştir.
Çin’e yerleşen Türkler geri istenerek milli bir politika izlenmiştir.
