X.Yy’ın ilk yarısında Hazar Denizi’nde Seyhan Irmağı’na kadarki bölgede devlet kuran Oğuzlardan ayrılan Kınık Boyu’nun kurduğu bir devlettir.Kınık Boyu Oğuz Yabgu Devleti’ne bağlı Seyhun Nehri ağzında yaşarken liderleri Dukak adlı birisiydi.Dukak aynı zamanda bu devlette Subaşı görevi yapmaktaydı.Dukak’ın ölümünden sonra boyun başına Selçuk geçti.Bu da subaşı (ordu komutanı) görevini sürdürdü.Seyhun Nehri ağzını 935 yıllarında Kınık Boyu çıkan anlaşmazlık veya otlak yetmezliğinden dolayı terk ederek Oğuz Yabgu Devleti’nin başka bir şehri olan Cend’e geldiler.Burada İslamiyet’i benimsediler.Yabgu henüz Müslüman olmadığından ona yıllık vergi vermediler.Böylece Oğuz Yabgu Devleti ile ilişkiler koptu ve bu topraklar terk edilerek Harzem bölgesine gelindi.Bu tarihten sonra Selçukluların en büyük problemi yerleşecekleri bir yurt bulmak oldu.Diğer Oğuz boylarını da yanlarına alarak güçlendiler.Bu arada İran’daki Samanoğulları Karahanlılara karşı Selçuk’tan yardım istedi.Selçuk oğlu Arslan’ ı yardıma gönderdi.Bu yardım sonucu Samanoğulları Selçuklulara Maveraünnehr’de Nur kasabasını yurt olarak verdi.Böylece yerleşilecek bir yurt bulunmuş oldu.999’da Gazneli Karahanlı birleşti Samanoğullarını ortadan
kaldırdı.Maveraünnehr Karahanlıların eline geçince Selçuklular zor durumda kaldı.1007 yılında Selçuk öldü.Boy beyliğine Arslan Yabgu geldi.Karahanlı şehzadelerin aralarındaki anlaşmazlıklardan istifade ederek Maveraünnehr’de kalmaya çalıştı.Karahanlı Ali Tigin’i destekleyerek onun Buhara’yı almasını sağladı.Bu da Karahanlı sultanının dikkatini çekti.Gazneliler de Selçuklulardan hoşnut değildi.Bu iki devlet anlaştı ve Arslan Yabgu Gazneli sarayına davet edildi.Burada tutuklanarak Hindistan’daki Kalencer kalesine hapsedildi.Boyun başına Musa Yabgu geçtiyse de boyun yönetimi Tuğrul ve Çağrı Bey’e kaldı. Bu arada Nur kasabası da terk edilerek Tekrar Harzem’e gelindi.Tek sıkıntı yine bir yurt bulmaktı.İşte bu amaçla Tuğrul 1016(18)’da Çağr’ıyı Anadolu’ya yurt bakması için gönderdi.
Tuğrul Bey Kınık Boyu’nun yerleşebileceği bir yurt bulmak için büyük bir gayret içerisine girdi.Azerbeycan ve Anadolu’ya keşif hareketleri düzenliyordu.Tuğrul Gaznelİ Mahmut’tan kendisine bağlı olmak şartıyla Horasan bölgesinden yerleşip yurt edecekleri üç il istedi.Fakat Mahmut bunu kabul etmedi.1030 Mahmut öldü, Mesut başa geldi.Aynı teklif buna da yapıldı ama olumsuz cevap alındı.(Nesa Ferava Merv şehirleri yurt olarak verilmesine karşılık Selçukluların Gaznelilere asker vermeleri)Durum böyleyken Selçuklular izinsiz olarak Horasan bölgesine girdiler.Mesut üzerlerine asker gönderdi.1036 yapılan Nesa Savaşı’nı Selçuklular kazandı.Böylece Horasan’ın kapıları Selçuklulara açıldı.Bu savaştan sonra üç il daha istendi. Verilmeyince 1038’de Sarahs Savaşı yapıldı ve Gazneliler bir daha yenildi.Selçuklular bu savaştan sonra kurultay düzenledi.Kurultay sonucu boy beyliği Musa’dan alındı ve Tuğrul’a verildi.Nişapur devlet merkezi oldu.Çağrı Bey ise Merv’i aldı.Musa Sarahs’a yerleşti.Kavrut Şiraz’ı aldı.Böylece ülke hanedan arasında pay edildi.Gazneli Mesut kaybettiği toprakları geri almak ve bu duruma kesin çözüm getirmek için Selçuklular üzerine yürüdü.1040 yılına yapılan Dandanakan Savaşı Horasan hakimiyeti içindi.
Sonuçta
♦Selçuklu devleti resmen kuruldu.
♦Gaznelilerin yıkılma süreci başladı.
♦Horasan Selçukluların oldu.
♦Selçukluların fetihleri hızlandı.
♦Selçukluların İslam dünyasında otoriteleri artmaya başladı.
Bu savaştan sonra Tuğrul devlet merkezini Rey’e (Tahran) taşıdı.10306’da İbrahim Yınal, Kutalmış, Musa Gence’de Bizans ordusunu yendiler.1048’de İbrahim Yınal Pasinler’de Bizans Ermeni Gürcü ordularını bozguna uğrattı.Bu Anadolu’da Anadolu için yapılan ilk savaştı.Gürcü Kralı Lapirit esir alındı.Tuğrul İstanbul’da adına hutbe okunması şartıyla bu kralı serbest bıraktı.Tuğrul zamanında Sivas’a kadar Bizans’ın savunması kırıldı.Tuğrul Bey Şii Büveyhoğullarına karşı halifeyi korumak için iki defa Bağdat’a gitti.1055’te ikinci gelişinde halifenin kızı ile evlendi.Tuğrul Dey halifeyi koruyarak onun dini nüfuzundan yararlanmıştır.Halife de kaybettiği siyasi otoritesini Tuğrul’un siyasi otoritesinden yararlanarak sağlamaya çalışmıştır.Bir anlamda siyasi ve dini otorite birbirinden ayrılmıştır. 1060’ta Çağrı Bey 1063’te Tuğrul Bey vefat etti.
Alparslan önce Kutalmış’la taht mücadelesi yaptı ve kazandı.Kutalmış Suriye’ye çekildi.Daha sonra Kafkas seferine çıktı.Revan, Kars ve Ani’yi aldı.Türkistan’a yönelip Cend ve Harzem’i fethetti.Bu arada Kavrut isyan edince onun isyanını bastırdı.Malazgirt Kalesi’ni fethetti.Daha sonra Mısır seferine çıktı.Mısır’daki Fatimiler sünni halife ve onun koruyucusu Selçukluların gücünü kırmak için terör hareketlerinde bulunan Batinileri ve onun uzantısı Hasan Sabbah’ı destekliyorlardı.Alparslan bu duruma son vermek için Mısır seferine çıktı ise de Suriye’den dönmek zorunda kaldı.Bizans imparatoru Romen Diojen Selçuklular üzerine geliyordu.
Bizans bu seferi şu sebeplerden düzenlemişti.
♦Alparslan’ın bazı komutanları Anadolu’nun fethi için görevlendirmesi ve onların faaliyetleri.
♦Anadolu’ya artan Türk baskıları.
♦Orta Asya’dan gelen Türk göçlerinin Anadolu’ya yönlendirilmesi.
1071 yılında Malazgirt’te yapılan savaşı Selçuklular kazandı.Bizans imparatoru esir alındı ve onunla bir antlaşma yapıldı.
♦Bizans yıllık vergi verecek
♦Gerektiğinde asker verecek
♦Doğu Anadolu Selçuklu toprağı sayılacak.
♦Bizans imparatoru bu şartları kabul etti ama döndüğü zaman öldürülünce antlaşma yürürlüğe girmedi.
Sonuçta
♦Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı.
♦Anadolu Türk yurdu olmaya başladı.
♦İlk Türkmen beylikleri kuruldu.
♦Türkiye tarihi başladı.
♦Bizans İslam dünyasına tehdit olmaktan çıktı.
♦Bizans Türklerle tek başına mücadele edemeyeceğini anlayınca Avrupa’dan yardım istedi ve Haçlı Seferleri başladı.
♦Şark meselesi doğdu.
1072’de Alparslan Maveraünnehr seferine çıktı.Burada fethettiği bir kale komutanı tarafından şehit edildi.Bu dönemde vezir Nizam-ül Mülk’ün faaliyetleri de unutulmamalıdır.Bu vezir Nizamiye medreselerini yaptırmıştır.
Melikşah önce Kavrut’la taht mücadelesi yaptı ve kazandı.Gazneli ve Karahanlılar üzerine yürüyerek onları itaat altına aldı.Atsız Suriye ve Filistin’i aldı.Suriye hakimi Tutuş’la Anadolu hakimi Süleyman birbirleri ile savaştı ve Süleyman öldü.Melikşah bu işe kızdı ve bölgeye gelerek Antakya’yı aldı ve Anadolu’yu kendine bağladı.Kafkas seferine çıktı ve Gürcü ve Ermenilere ait kaleleri aldı.Maveraünnehr seferine çıkarak Buhara’yı aldı.Yemen ve Aden’i aldı.1091 yılına gelindiğinde Çin’e kadar olan topraklar ele geçirildi.Alamut Kalesi’nde terör hareketlerinde bulunan Hasan Sabah üzerine yürüdü fakat kale alınamadı.Melikşah bu sefer sırasında öldürüldü.Bu sultan döneminde başkent Rey(Tahran)’den Isfahan’a taşındı.Melikşah döneminde sınırlar Çin’den Ege Denizi’ne Kafkasya’dan Basra Körfezi’ne kadar uzandı ve en parlak dönem yaşandı.
BERKYARUK DÖNEMİ (1092)1094-1104
Yaşının küçük olması dolayısı ile iki yıl devleti annesi Terken Hatun yönetti.1094’te Mehmet Tapar’la yaptığı taht mücadelesini kazandı.Batinilerle mücadele etti.Haçlı seferleri bu dönemde başladı.
MEHMET TAPAR DÖNEMİ 1104-1118
Batinilerle mücadele etti.Alamut Kalesi’ni kuşattı ama alamadı.Devleti dağılmaktan kurtardı.l. Kılıçarslan’la Musul için yaptığı savaşı kazandı.
SENCER DÖNEMİ 1118-1157
Mahmut’la yaptığı taht mücadelesini kazandı.Mahmut bu mücadeleden sonra Irak Selçuklularının başına geçti.Gazneli ve Karahanlıları itaat altına aldı.Üç defa Harzem’e sefer düzenledi bölgeyi itaat altına aldı.1141’de Moğolların batıya ilerlemesinden dolayı onlarla Katvan Savaşı’nı yaptı ve yenilerek Maveraünnehr’i terk etti.Bu savaşta devlet çok büyük bir darbe aldı.Bundan sonra Oğuzlar vergilerini vermeyerek isyan ettiler.Oğuzlar İranlılardan yönetici atanmasına kızmışlardı.Sencer üzerlerine yürüdü ve 1153’te yaptığı savaşı kaybetti ve esir düştü.1157’de esarette iken öldü.Bu sultandan sonra tahta kimse çıkmadı ve Selçuklu topraklarında çeşitli devlet ve atabeylikler kuruldu.
Selçukluların bu duruma düşme sebeplerine bakıldığında
♦Hanedan arasındaki taht mücadeleleri.
♦Moğolların batıya ilerlemeleri.
♦Haçlı seferlerinin meydana getirdiği sarsıntı.
♦Oğuzların küstürülmeleri ve isyanları.
♦Merkezi otoritenin zayıflaması ve Melik ve Atabeylerin bağımsız hareket etmeleri.
♦Batinilerin yıkıcı faaliyetleri.
♦Abbasi halifesinin yıkıcı faaliyetleri.
Selçuklular
♦İslam birliğini sağladılar.
♦Halifeliği koruyarak devamını sağladılar.
♦Haçlı seferlerine karşı koydular.
♦Anadolu’yu Türkleştirdiler.
♦İslam kültür ve medeniyeti geliştirip yaydılar.
IRAK HORASAN SELÇUKLULARI 1119-1194
Melikşah’ın torunu Mehmet Tapar’ın oğlu Mahmut, amcası Sencerl’e yaptığı taht kavgasını kaybetti Irak Selçuklularının başına gönderildi.Büyük Selçuklu dağılınca bağımsız hareket etmeye başladı.Tuğrul zamanında Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırıldı.
KİRMAN SELÇUKLULARI 1048-1187
1038 Sarahs Savaşı’ndan sonra düzenlenen kurultayda Şiraz bölgesi Alparslan’ın kardeşi Kavrud’un hissesine düşmüştü.Kavrud Şii Büveyhoğullarını buradan atarak bölgeye yerleşti.Oğuzlar bu devlete son verdi.
SURİYE SELÇUKLULARI 1069-1118
Suriye’nin fethine Atsız görevlendirilmişti.Atsız’dan sonra gelen Söklü bu devleti kurdu.Fatimilerle ve Haçlılarla mücadele etti.Tutuş’tan sonra Dımaşk ve Halep olmak üzere iki kola ayrıldı.Her iki devlet daha sonra Eyyübi ve Memlüklülerin himayesine girdi.
ANADOLU SELÇUKLULARI
ATABEYLİKLER
Merkezi otoritenin zayıflamasından yaralanan meliklerin yanlarındaki hocalar (Atabeyi) melikleri kovarak bulundukları bölgelere hakim oldular.
BÖRİLER(ŞAM) ATABEYLİĞİ 1128-1154
Bu atabeyliğine Tuğtekinliler de denir.Böri adlı atabeyi kurmuştur.Batinilerle mücadele etmişlerdir.Musul atabeyi Zengi son vermiştir.
ZENGİLER (MUSUL-SİNCAR-HALEP) ATABEYLİĞİ 1127-1259
Zengi tarafından kuruldu.Haçlıların elinden Urfa’yı aldı ve buda ll. Haçlı seferine neden oldu.1171’de Fatımilere son verdi.İlhanlılar tarafından yıkıldılar.
SALGURLULAR (FARS) ATABEYLİĞİ 1147-1284
Oguzların Salgur Boyu’ndan Salgur kurmuştur.İlhanlılar son vermiştir.
İLDENİZOĞULLARI (AZERBEYCAN) ATABEYLİĞİ 1146-1225
İldeniz tarafından Tebriz’de kurulmuştur.Moğollar yıkmıştır.
BEYTEKİNOĞULLARI (ERBİL) ATABEYLİĞİ 1146-1232
Beğtekin kurdu.Abbasi halifeliğine bağlanarak son buldu.
