MERKEZ TEŞKİLATI
Osmanlı son dönemde mecburi olarak devlet teşkilatında büyük değişiklikler yapmıştır.Bu değişiklikleri yapanların başında ll. Mahmut gelir.Mahmut divan-ı hümayunu kaldırarak nazırlık sistemini getirmiş ve Meclis-i Has’ı (bakanlar kurulu) kurdu.Yetkiler böylece bakanlara geçti.Bab-ı Ali dediğimiz hükümet güçlü sadrazamlar zamanında büyük önem kazandı.II.Abdülhamit döneminde hükümet pek o kadar etkili olamadı.Yine bu dönemde saray, şeyhülislam ve hükümet etkili oldu.1826’da yeniçeri ocağı kaldırılarak askerin devlet üzerindeki etkisi kırıldı.Fakat 1876’da Abdülaziz’in tahtan indirilmesinde askerin tekrar etkili olduğunu görüyoruz.Dağılma Döneminde bütün iller merkeze sıkı bir şekilde bağlandı.Tımar sistemi ile maaşlar halledilirken bu sistem kaldırılmış herkes maaşa bağlanmıştır.Ayan, eşraf ve mütegallibe (halktan zorla geçinen) ortadan kaldırıldı.Uzaktaki eyaletler direk merkeze bağlandı ise de başarılı olunamadı.Bu gibi yerlerde devletten ziyade başkaları hâkim oldu. Mısır gibiSon dönemlerde devlet halk ile daha yakından ilgilendi.Bu da her iki tarafın kaynaşmasını sağladı.II.Mahmut, Abdülmecit, Abdülaziz yurt gezilerine çıktı.Abdülaziz ise ilk dış geziye çıkan padişah oldu.Şeyhülislamlık makamının siyasi danışmanlık durumu son dönemde azaltıldı.Seraskerlik (savunma bakanı )makamının önemi artı.Meclis-i Vala-i Ahkâm-ı Adliye kurularak bir üst mahkeme gibi görev yaptı.Birçok yönetmelik ve tüzük hazırlandı.Tanzimat Dönemindeki yenilikleri bu meclis hazırladı.1854’te bu meclisin görevini Meclis-i Ali Tanzimat aldı.Meclis-i Vala-i Ahkâm-ı Adliye’nin üzerinde sadece yüksek mahkeme yetkisi kaldı.1861’de ise bu iki meclis birleştirildi.1868’de Şura-i Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye kuruldu.Böyle sık sık meclislerin açılması gelişmelerin oturmadığını gösterir.
TAŞRA YÖNETİMİ
Tanzimat Dönemi ile taşra yönetiminde değişikler oldu.İltizam sistemi kaldırılarak muhassallık getirildi.Böylece halkın ezilmesi önlendi.Sancaklarda kanunun daha iyi işlemesi için muhassallık meclisleri kuruldu.Bu başarılı olmadı mecburen kazalar kuruldu.Kazalara halkın istediği kişiler yönetici olarak atandı.Böylece muhtarlardan sonra kaza yöneticilerini de halk seçmeye başladı.Buraların mali işleri için ise defterdarlar atandı.Buralarda zaptiye teşkilatları kuruldu ve zaptiye müşirleri atandı.Eyaletlerin yönetimi için idarecilerin katıldığı büyük meclisler kuruldu.1849’da bu meclisin adı eyalet meclisi olarak değişti.1871’den sonra kaymakamlar kazalara atanmaya başladı.Sancaklardakiler ise küçük meclis adını aldı.1861’de çıkarılan vilayet nizamnamesi ile taşrada yine değişiklikler yapıldı.1871’e kadar sancaklarda kaymakam, eyaletlerde ise valiler yönetici idi.1871’den sonra kaymakamlar kazalara atanmaya başladı.Aynı yıl nahiyeler kuruldu.Sancaklarda kaymakamın yerine mutasarrıflar görev aldı.Nahiyelerde ise nahiye müdürü görev aldı.İllerde belli sürelerde toplanmak için vilayet umumi meclisleri kuruldu.
TOPRAK YÖNETİMİ
Osmanlı son dönemde tımar sistemini kaldırmış tam mülkiyet anlayışına geçmiştir.1847’de miras hukuku genişletildi.1858’de çıkarılan arazi kanunnamesi ile topraklar yeniden düzenlendi.
MALİYE VE EKONOMİ
II.Mahmut döneminde devletin bütün mali konuları Nezaret-i Umur-u Maliye denetimine bırakıldı.Kırım Savaşı’nda ilk dış borç alındı.Abdülaziz döneminde ise dış borçlar artı.Bu artış ll. Abdülhamit döneminde Duyun-u Umumiye’yi getirdi.Tazimatla herkesin gelirine göre vergi alınması kararlaştırıldı.Aşar vergisinin toplanması mültezimlerden alınarak devlet memurlarına verildi.Cizyenin toplanması ve ayarlanması da dini kuruluşlara bırakıldı.Çıkarılan tapu nizamnamesi ile mülkiyet garanti altına alındı.Toprak üzerinden alınan vergiler kalkarak sadece ürün üzerinden aşar vergisi alınmaya başladı.Sanayi İnkılâbı Osmanlı ekonomisine büyük zarar verdi.Bu olay lonca sistemini çökertti.1820’de Avrupa malları Osmanlı pazarlarını istila etti.Osmanlı bunu önlemek için bazı tedbirler aldı.
Bunlar
♦Fabrikalar açtı.
♦Islah-ı Sanayi komisyonunu kurdu.
♦Şirketler kuruldu.
♦Yol yapımına önem verildi.(Aydın Turgutlu demiryolu ilk yapılan yoldur)
♦İç gümrükler kaldırıldı.
♦İthalat vergisi (amediye), ihracat vergisi (reftiye), transit ticaret vergisinde (müşüriye) düzenlemeler yapıldı.
Osmanlının tarım ürünleri de ihraç mallar arasında idi.1847’de Bank-ı Dersaadet adlı ilk banka kuruldu.Ancak bu banka iflas etti.1856’da İngiliz desteği ile Bank-ı Osmanî kuruldu.Mithat Paşa ise köylüye kredi vermek için Memleket Sandıklarını kurdu.1863’te ise Ziraat Bankası kuruldu.Osmanlı bu dönemde kâğıt para sistemine geçti.XIX.yy’da Avrupalılar kapitülasyonlardan yararlanarak yol, köprü, havagazı, tramvay vs. yapımlarını ve işletmelerini aldılar.Osmanlıda ise cam, çini, tuğla, kiremit, pamuklu dokuma sanayileri kaldı.Yine Avrupalılar kapitülasyonlardan yararlanarak ülkenin her yerinde şirketler kurdular.Bunlar ekonomiye fayda yerine zarar getirdi.Fabrika malları ile atölye malları rekabet edemedi.1880’de ticaret odaları ve ziraat odaları kuruldu.1883’te tütün alımı Regie adlı Fransız Alman şirketlerinin tekeline bırakıldı.1888’de Bursa’da ipekçilik enstitüsü kuruldu.
EĞİTİM ÖĞRETİM
XIX.yy eğitim kurumlarına bakıldığında
♦Medreseler
♦XVIII.yy’da başlayıp önce askeri, sonra sivil alanlarda açılan devlet okulları
♦Azınlıkların okulları
♦Yabancı devletlerin okulları
♦Osmanlı vatandaşlarının açtığı okullar
1857’de II.Mahmut’un kurduğu Mektebi Rüştiye Nezareti genişletilerek Maarif-i Umumiye Nezareti kuruldu.(genel eğitim bakanlığı) Böylece milli eğitim bakanlığının temeli atıldı.1861’de çıkarılan nizamname ile harbiye ve tıbbiye dışında bütün okullar bu bakanlığa bağlandı.Böylece askeri ve sivil okullar birbirinden ayrıldı.
ASKERİ OKULLAR
1845’te harp okullarına öğrenci yetiştirmek için askeri liseler açıldı.İstanbul′da Kuleli, İzmir’de Maltepe, Bursa’da Işıklar lisesi bu dönemde açıldı.1849’da Harbiye′de veteriner okulu açıldı.1875’te askeri ortaokullar açıldı.Yine aynı yıllar kurmay okulu açıldı.
SİVİL OKULLAR
II.Mahmut ilköğretimi mecburi hale getirmiş ama bu taşrada uygulanamamıştı. Bu dönem okullarına bakıldığında,Sıbyan mektepleri – anaokulu,İptidaiye – ilkokul,Rüştiye –ortaokul,İdadi – liseS,ultani – lise üstü,Darül Fünun – üniversite şeklinde sıralanırdı.1861’de ilk kız rüştiyesi açıldı.Abdülaziz 1867’de Müslüman ve Gayrimüslimi aynı okulda okutmaya başladı.1872’de açılan idadilerin üstünde eğitim veren sultaniler açıldı.Bunların en belirgin örneği Galatasaray Sultanisi’dir ve işletmesi Fransızlara verilmiştir.Abdülmecit zamanında 1849’da darül fünunlarla rüştiyeler arasında eğitim veren Darül Maarifler açıldı.Bu okulun görevi devlet memuru yetiştirmekti.1876’da Darül Muallimler açıldı.(kız öğretmen okulları)1873’te ise yetim çocuklar için Abdülaziz Darüşşafaka’yı kurdu.1850’de Encümen-i Daniş – ilimler akademisi açıldı.
MESLEK OKULLARI
1847’de Ameli Ziraat mektebi açıldı.1860’ta bir ticaret mektebi açmak istendi ise de başarılamadı.1866’da sivil tıp okulu açıldı.1867’de eczacılık okulu açıldı.1868’de sanayi mektebi açıldı.1870’te orman mektebi, koza okulu, kaptanlık okulu açıldı.Bu okulların açılmasında Mithat Paşa’nın rolü büyüktür.
AZILIKLARIN VE YABANCILARIN OKULLARI
Osmanlının içinde yaşayan azınlıklara okul açma izni verilmişti.Azınlık okulları kendi din kuruluşları tarafından idare ediliyordu.Papazlar veya hahamlar bu okullarda ders veriyorlardı.1790’da ilk bağımsız Ermeni okulu Kumkapı’da açıldı.1824’e gelindiğinde Ermeniler Anadolu′nun birçok yerinde okul açtılar.Yahudiler 1854’te İstanbul′da Musevi Asri Mektebi adı altında modern bir okul açtılar.Ayrıca Rumların da birçok okulu vardı.Kapitülasyonlardan dolayı yabancılar misyonerlik faaliyetleri için Osmanlıda birçok okul açmışlardır.Bu okullar kiliselere bağlıydı.Daha sonra ise elçilik okulları açılmaya başladı.Osmanlıda ilk yabancı okulu 1583’te Fransızlar Saint Benoit adı ile açtılar.İngiltere 1857’de kız ortaokulunu, 1905’te erkek lisesini açtı.1830’da Amerika Osmanlıda Ermeni faaliyetleri için birçok okul açtı.1863’te Robert Koleji açıldı.1904 yılında Osmanlıda 465 ABD okulu vardı.İtalyan ve Almanlar da birliklerini tamamladıktan sonra Osmanlıda okullar açtılar.
HUKUK
XIX.yy’da hukuk alanındaki gelişme ve değişmeler genelde Avrupa patenlidir.II.Mahmut döneminde kurulan Nezaret-i Dava-i 1870’te Nezaret-i Adliye adını aldı.Ticaret ve temyiz mahkemeleri kuruldu.1840 Ceza Hukuku,1850 Ticaret Kanunu,1868 Deniz Ticaret Kanunu,1866 Ahmet Cevdet Paşa Medeni Kanun Mecelle’yi yazdı.Kanun değişikleri 1865’lerde Düstür adlı dergide yayınlanıyordu.XIX.yy’da Osmanlıda 4 tip mahkeme vardı.Bu da Osmanlıda mahkeme birliğinin olmadığını gösteriyordu.
Bunlar
Nizamiye Mahkemeleri (Adliye Nezaretine bağlı yeni mahkemeler)
Konsolosluk Mahkemeleri (Hariciye Nezaretine bağlı)
Şer’i Mahkemeler (Şeyhülislama bağlı)
Gayrimüslim Cemaat Mahkemeleri (Şeyhülislama bağlı)
ORDU DONANMA
Tanzimat Fermanı ile askerlik vatan hizmetine dönüştü.Ancak gayrimüslimler buna itiraz edince Islahat Fermanı’nda bedelliye dönüştürüldü.Osmanlı ordusu Nizamiye adını aldı ve Seraskerlik kurularak buraya bağlandı.Seraskere yardımcı olmak üzere Dar-ı Şura-i Askeri kuruldu.1908’de Harbiye Nezareti kuruldu.Sultan Abdülhamit döneminde güçlü bir donanma kuruldu.Yaklaşık 85 gemi ve 20 zırhlı gemi yapıldı.
MİMARİ VE GÜZEL SANATLAR
Osmanlı klasik mimarisi Lale Devrinde Avrupa mimarisinin etkisinde kalmıştır.1740 – 1808 tarihleri arasında Türk Barok ve Rokoko dönemi başladı.1808 – 1860 yılları arasında Ampir usulü kabul edildi.1860’tan sonra Seçmeci – eklektik akımı hâkim oldu.1900 – 1925 yılları arası batıya tepkili Neo-Klasik dönem başladı.Tanzimat Döneminde Batı müziği ön plana çıktı.Bu Türk musikisine bir darbe oldu.II.Mahmut döneminde mimarbaşılık Ebriye-i Hassa Müdürlüğüne dönüştü.Dolmabahçe Sarayı (Barok), Haydarpaşa Garı, Tıbbiye-i Şahane Numune Hastanesi Alman mimari örnekleri olup devrin eserleridir.
