1877 -1878 (93) Harbi’nde kaybettiğimiz Kars, Ardahan ve Batum’u (evliyay-ı seles) geri almak için savaşa girdi.Buralar kurtarılmaya çalışılırken Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz işgal edildi.Burada Ruslar Ermenileri öne sürerek olmadık vahşet yaptılar.
Ermeniler olaylara daha fazla katılmasınlar diye 1915’te tehcire tabi tutuldular.7 Kasım 1917’de Rusya’da Bolşevik İhtilali patlak verdi ve Ruslar savaştan çekildi.17 Aralık 1917’de Osmanlı Ruslarla Erzincan Mütarekesi’ni imzaladı ve savaş sona erdi.Rusların boşattıkları yerleri Ermeniler sahiplendi.Osmanlı ordusu harekete geçerek Erzurum, Erzincan, Kars, Hakkari ve Ağrı’yı kurtardı.3 Mart 1918’de imzalanan Brest Litowsk Antlaşması ile bu toprakların Türklere ait olduğunu Ruslar kabul etti.Böylece Doğu cephesinde l.Dünya Savaşı’nda Osmanlı hedefine ulaştı.Fakat imzalanan Mondros Mütarekesi doğrultusunda bu topraklarda bir Ermenistan kurma fikri doğmaya başladı ve bunun zemini bu ateşkesle hazırlanmaya başladı.Bu İngilizlerin isteği olup bir yandan kendileri bir yandan Gürcü ve Ermeniler bölgeyi işgale başladılar.İngilizler Batum’a asker çıkarıp Bakü’yü işgal için hazırlandılar.Fakat Ruslar
onlardan önce davranıp Bakü’yü alınca İngilizlerin bütün planları alt üst oldu.İngilizler Artvin ve Batum’u Gürcülere Kars, Ardahan gibi doğudaki bazı yerleri de Ermenilere vermeye karar verdiler.(1920)3 Mayıs 1919’da Kazım Karabekir Paşa Erzurum’a gelerek 15. kolordunun başına geçti.Niyeti bu kolorduyu derleyip toparlayarak doğudaki toprakları kurtarmaktı.Kolordunun bir kısmı dağıtılıp silahlarının toplanması gerekiyordu.Ermeni terörü gerekçe gösterilerek bu yapılmadı.Mustafa Kemal Erzurum Kongresi için şehre geldi ve Kazım Paşa’dan Ermeniler üzerine taarruz etmesini istedi.Niyeti bir zafer kazanıp halkın kendilerine desteğini almaktı.Kolordu henüz hazır olmadığından Kazım Paşa buna yanaşmadı.Kazım Paşa hazırlıklarına devam etti.Bu arada TBMM açıldı.Kazım Paşa hazır olduğunu bildirdi ise de bu sefer meclis kabul etmedi.
Çünkü
♦Sevr Barışı’nın görüşmeleri yapılıyordu sonucunun alınması gerekiyordu.
♦Rusya’ya bir elçilik heyeti gönderilmiş sonucunun alınması gerekiyordu.
Bu iki mesele halledildikten sonra meclis Kazım Paşa’yı doğu cephesi komutanı atadı ve taarruz emri verdi.Kazım Paşa 28 Eylül 1920 harekata geçti.29 Eylül’de Sarıkamış, 3 Ekim’de Kars, 7 Kasım’da Gümrü alındı.Ermeniler barış istedi ve 3 Aralık 1920’de Gümrü Barış’ı yapıldı.
Buna göre
♦Doğu sınırı Aras Nehri ve Çıldır Gölü’ne çekilecek
♦Kars, Ardahan ve Sarıkamış’ın Türk toprağı olduğu kabul edilecek
♦Ermeniler Sevr’i tanımayacak
♦Ermeniler düşmanca tavırlarından vazgeçecek
♦Masum Ermeniler isterlerse 6 ay içinde dönebilecekler
Bu antlaşma ile
♦TBMM ordusu ilk askeri zaferini kazandı.
♦TBMM ilk siyasi zaferini kazandı.
♦Ermenistan TBMM’yi tanıyan ilk devlet oldu.
♦Misak-ı Milli’nin bir kısmı gerçekleşti.
♦Buradan alınan ganimet ve buradaki birlikler batıya kaydırıldı batı cephesi güçlendi.
♦Ermeniler Serv’i tanımayarak Türk topraklarındaki haklarından vazgeçtiler.
♦Ermeni meselesi ortadan kalktı.
♦Sovyet Rusya’dan gelecek yardım için yol açıldı.
♦TBMM’nin içte ve dışta itibarı artı.
Bu antlaşma Ermenistan’ın Sovyet Rusya’ya bağlanmasından dolayı havada kaldı ve Kars Antlaşması ile yenilendi.
Gümrü Antlaşması’ndan sonra Gürcülere bir ültimatom verilerek Artvin, Hopa, Batum ve Çıldır istendi.Gürcüler bir şey yapamadıklarını görünce buraları boşaltmak zorunda kaldılar. Böylece bu cephede savaşlar sona erdi.Ermeniler çekilirken görülmedik bir vahşet uyguladı.
